Tenelija - kamen Mostara

            *NAPOMENA: Tekst koji slijedi napisao je Zlatko Zvonić, a objavljen je u septembru 2000. godine, u časopisu “Most”, br. 130(41)

            Pet kilometara južno od Mostara na lokalitetu Ortiješ - Mukoša nalazi se jedan kamenolom koji za istoriju graditeljskog nasljeđa grada ima veliku važnost. Iz njega se već vijekovima vadi lijepi krečnjak kamen poznat u narodu pod imenom ”tenelija”.

            Ovaj kamen je toliko često i vijekovima upotrebljavan u građevinarstu grada, da je prosto postao pravi njegov simbol. A toliko je malo pisano o ovom kamenu. Ono što je hreša za Sarajevo to je tenelija za Mostar. Mada ovaj grad posjeduje i druge vrste kamena te o svakom bi se mogla napisati po jedna obimnija studija, ipak tenelija je najinteresantnija. Tu su još neretvanjski avlijski oblutak, tvrdi pećinasti konglomerat, bijeli krečnjak veleštak, ..., te svaki od ovih vrsta kamena ima u istoriji Mostara upotrebnu, estetsku vrijednost kao i karakteristike.

            Kao meki i laki krečni kamen, tenelija ima i svoje srodnike u Bosni i Hercegovini, a to su bosanska moščanica ili bihaćki krečnjak - bihacit. Ali tenelija je od svojih srodnika poznatija i kvalitetnija.

            Gdje se sve nalazi i zašto se koristi ili se koristila tenelija, predstavlja jedan širok spektar.

            Od tenelije je sagrađen u najvećem postotku Stari most mimara Hajrudina, Karađoz-begova i Koski Mehmed pašina džamija, kao i sve ostale džamije, sve munare u gradu, dijelovi orijentalne stambene arhitekture, bašluci sa epigrafikom, tarisi-natpisi na džamijama, veliki broj oblika kamenih ukrasa, okvira i lukova, podnih ploča, stepenika i stepeništa, dekorativnih ukrasa - alema na džamijama i džamijskog mobilijara, mihraba, mimbera i ćursa. Tu su i ostali objekti orijentalne arhitekture, česme, turbeta, ... Takođe i krstovi u Starom pravoslavnom groblju su pravljeni od tenelije.

            Ovaj kamen je obilno koristila osmanlijska država, a poslije i Austrougarska monarhija. Danas, rekonstrukcija srušenog Mostara je nezamisliva bez tenelije koju možemo vidjeti u gradu kako je obrađuju kamenoresci i cirkulari. ”Zema”, zgrada Suda u Cernici, Djevojačka škola, Pavarotti centar i Simfonijski orkestar, Muzička škola, nekadašnja franjevačka štamparija, hotel “Neretva” i još mnogo objekata iz Monarhije u svojim zidovima i ukrasnim profilacijama sadrži teneliju ili njenu blažu varijantu iz istog kamenoloma poznatu kao ”miljevina”.

            Osobine tenelije su slijedeće: Lako se reže i obrađuje, brzo prima vlagu a teško je odstranjuje, osjetljiva je na vatru a boja joj varira od bjeličaste, sivkaste pa do žućkaste, zavisno od starosti, vlažnosti ili kad je tek izvađena iz kamenoloma. Tenelija se upotrebljava u raznim oblicima, u kvaderima nekoliko tona teškim (svod Starog mosta), u manjim kockama i ugaonicima za zidanje zidova, u podnim pločama nekoliko centimetara debelim (hajati kuća, podovi džamija, ...), u lomljenim komadima kao ispuna zidova, u raznolikim oblicima bašluka, isturenih profilacija austrijskih zdanja, ... Tenelija je laka za klesanje pa se u nju vrlo lako može uklesati bilo koji motiv vidljiv i dan danas na starim zdanjima grada.

            Kamen Mostara u kamenitoj Hercegovini, tenelija je stari stanovnik šeher grada koji vijekovima bjelasa sa južnim suncem i svakom biljkom Mediterana, uvijek drugujući sa ljudskim okom svakog estete.