Prilog o zanatima i trgovini mostarskih Srba pravoslavaca

            *NAPOMENA: Tekst koji slijedi napisala je Jagoda Serdarević, a objavljen je u januaru 2005. godine, u časopisu “Most“, br. 182(93)

            ”Možda sam domorodno opterećen ali ne vidim u Evropi manju zemlju s tako nesrećno ogromnim mirazom naslijeđenim od sudara i prožimanja nekoliko najvećih evroazijskih civilizacija na njenom tijesnom prostoru, civilizacija čije usrećiteljske parole i programi, vojničke čizme i profiterska grabež ovu teritoriju nisu ostavile na miru dva milenijuma.”

            Mnogobrojne teme obrade istorije stanovništva privlačile su istraživače i naučnike različitih disciplina. Istoričari demografi nastoje kretanja stanovništva prikazati kao fenomen veoma vrijedan pažnje, kako u prošlosti tako i u sadašnjosti, fenomen koji nije samo posljedica političkih događaja, već i kap tihog kreatora koji utiče na te događaje. Kretanja stanovništva bila su uslovljena razvojem gradova, trgovine, ratova, epidemijama (kuge) usljed čega dolazi do depopulacije stanovništva. Na području hercegovačke regije depopulacija stanovništva je u permanentnom usponu od dolaska Osmanlija, nastavljajući se za vrijeme vladavine monarhističke Austrije, Kraljevine SHS, Socijalističke Jugoslavije, da bi evo krajem XX i početkom XXI vijeka intenzitet bio poražavajući. Hercegovina kao područje istorijskih previranja pružala je i pruža bezbroj podataka o junacima i izdajicama, pobjednicima i pobjeđenima, naseljenim i protjeranim. Tu istoriju čini nepregledni niz anonimnih ljudi koji sve više postaju zaboravljeni.

            Disperzijom raspoloživih izvora, prilikom istraživanja o mostarskim zanatlijama i trgovcima – pravoslavcima, postao je problem i pored pokušaja da se prikupi više podataka u cjelinu o ovoj populaciji, pogotovo o onima koji su sa ovih prostora otišli na bliže evropsko i prekookeansko tlo.

            Prvi pisani poznati dokument Povelja bosanskog bana Kulina iz 1189. godine, svjedoči o nesmetanoj trgovini Bosne i Dubrovačke Republike.

            Ban Ninoslav u prvoj od povelja izdatih Dubrovčanima, potvrđuje sve povlastice svog prethodnika. Ostali vladari mijenjaju te odnose, dok je Tvrtko, kralj Srbije i Bosne u XIV vijeku uveo nove odnose u trgovini između dvije države. Dolaskom na vlast 1326. godine Stjepan II Kotromanić obavještava Dubrovčane da će ”uzimati od njihovih trgovaca kao i ostalih carinu”. Ove povelje, njih 20, sa pismima bosansko-hercegovačkih kraljeva, banova i vojvoda, nalaze se u Dubrovačkom arhivu iako im je mjesto u Bosni i Hercegovini. Mnoga vrijedna bosanskohercegovačka građa nalazi se u Beču, Istanbulu, Parizu, Beogradu, Dubrovniku i po drugim mjestima, a isto tako i u vlasništvu privatnih lica i vjerskih institucija pa su potencijalni korisnici onemogućeni da se istom koriste.

            Mostar je smješten u dolini rijeke Neretve koja protiče kroz njegovo središte. Zahvaljujući njenom plodnom aluvijalnom tlu, grad je imao uslove da se razvije kao privredni, trgovački i upravni centar Hercegovine. Na njenoj lijevoj obali nalazi se glavni dio stare mostarske čaršije koja se prostire od Male Tepe do Starog mosta, a na desnoj je Priječka čaršija. Toponim ”priječka”, govori o sporednom značaju tog dijela Grada sve do dolaska Austrougarske (1878. godine). Poslije izgradnje željezničkog mosta (1882. godine), uskotračne pruge Sarajevo-Mostar-Metković (1891. godine), Gimnazije (1901.-1903. godine), Rudnika (1918. godine), ovaj dio grada postaje značajniji. Stanovništvo Mostara osim zanata i trgovine, pretežno se bavilo uzgojem južnog voća i vinove loze kao i proizvodnjom čuvenih vina i rakije.

            Na samom početku trgovina na prostoru Mostara i okoline bila je u sjeni trga Drijeva. Glavna saobraćajnica kojom se odvijao promet robe sa trgom Drijeva bio je Neretljanski put (via Narente) koji je išao lijevom obalom Neretve do Bišća gdje se nalazila raskrsnica puteva. U jednom pravcu moglo se za Nevesinje i Stolac, a od Blagaja išlo se za Mostar pa preko drvenog mosta do Konjica. Jedan put od Imotskog vodio je kroz Mostarsko blato do Mostara. Svi putevi toga doba bili su karavanski što upućuje da su se mogli kretati samo ljudi i natovareni konji. Mostarska čaršija postaje postepeno mjesto trgovine, te samim tim pruža i veće uslove za otvaranje trgovačkih i zanatskih radnji.

            Prve radnje (dućani) bile su locirane na Mejdanu (danas Trg 1. maj), oko Sinan-pašine džamije. Vakufi i vakifi odigrali su značajnu ulogu u razvoju čaršije. Pominjemo samo neke. Ćejvan-kethoda izgradio je 67, Nesuh-aga Vučjaković 26 i Zaim Hadži-Mehmed-beg, poznatiji kao Karađozbeg, 58 dućana od čega 42 za trgovce a 16 za tabake. Priječku čaršiju u izgradnji pomogla su tri vakifa sa skoro 60 dućana.

            Prvi dućani su izgrađivani većinom od drveta. Ponegdje iza dućana gradile su se magaze od kamena. Interesantno je spomenuti, da su tri mostarske ulice nazvane po zanatlijama koji su tu imali svoje dućane: Kazaska čaršija (kasnije Sahat-kula, danas Ulica braće Bajata), Kujundžiluk čaršija i mahala Tabhana. Isto tako pojavljuju se i prezimena porodica po zanatima kojim su se bavili njihovi preci: Berberović, Bičakčija, Bojadžija, Demirović, Kahvo, Samardžić, Kujundžić, Terzić, Tabaković i drugi. Putnici i trgovci dolaskom u Mostar radi svojih poslova, boravili bi i noćili u hanovima.

            ”Najstariji han izgradio je Ćejvan-kethoda 1554. godine i imao je osam soba, sjenicu i magazin za ječam kao i jednu kuću za handžiju. Nalazio se u ulici ’Kuluk’ poviše bivše radnje trgovca Simata Mrava.

            Pored ostalih mostarskih hanova poznat je bio Komadov han, kasnije Damjanovića koji se nalazio u blizini Tabačice džamije i imao je jednu gostionicu. Bio je jedan od najprostranijih hanova a srušen je 1941. godine, prilikom bombardovanja Mostara. U blizini istoimene džamije nalazio se i han Srpsko-pravoslavne opštine izgrađen 1894. godine. Kasnije je ovaj han služio kao stambeni objekat.”

            U prvoj polovini XVI vijeka, zahvaljujući toleranciji sultana Sulejmana Veličanstvenog (1520.-1556. godine), mostarski i drugi trgovci mogli su nesmetano trgovati unutar Bosne i Hercegovine kao i sa dalmatinskim gradovima Šibenikom, Zadrom, pogotovo Dubrovnikom, zatim Trstom, Venecijom i Ankonom. Trgovali su sa Ismailom i Odesom, te drugim jačim centrima susjednih zemalja. Na osnovu objavljenih radova različitog pristupa obrade ove teme, bili smo u mogućnosti stvoriti jasniju sliku između dubrovačkih moreplovaca i brodara kao učesnika u trgovanju sa mostarskim trgovcima. Tokom XVI vijeka dubrovački brodari prevozili su trgovačku robu između Dubrovačke Republike i stranih lučkih gradova. U XVII vijeku sveukupno stanje tih brodova bilo je veće i kvalitetnije od Venecije, te su mnogobrojni hercegovački trgovci, pored sudjelovanja u plovidbi često i sami iznajmljivali iste od brodovlasnika za prevoz svoje robe. Uvozili su tzv. crvenu zemlju koja se upotrebljavala u građevinarstvu, kafu, laneno platno, svilu, pamuk, začine, čaj, so, ulje, oružje, oruđe i druge artikle, a ponekad su mijenjali iste za svoje proizvode.

            Izvozili su: meso, kožu, vunu, krzno, med, vosak, drvo, ugalj, smolu, obruče, bačve, vunene tkanine, izrađevine od zlata i srebra, vina i rakije, voće i drugo. Veletrgovac iz Mostara Vukašin Radović, ukrcao je teret koža 16. oktobra 1636. godine, na galiju kapetana Stjepana Dubca u Dubrovniku. Njegov sugrađanin, Petar Danilović, obavio je 17. avgusta 1656. godine, osiguranje tereta koža i druge robe, ukrcao je na brod zvani ”patača”, kapetana Mata Cvjetkovića, prevezao i prodao u Ankonu a na povratku kupio je robu sa svoje potrebe. Iako su bili primorani koristiti dubrovačke brodove za prevoz uz 9% interesa za premije osiguranja brodova, dubrovački zelenaši ih nisu imali u svojim ”kandžama”.

            Između dubrovačkih i trgovaca drugih gradova dolazilo je do zaduživanja u novcu ili robi što je bilo registrovano u ”Dužničkim knjigama” Dubrovačke Republike. Pored ostalih u tim knjigama nalazimo i Mostarce: Ahmat, Petar Stanković, Blažo Božidarević i drugi.

            Iz ovih knjiga (teftera), saznajemo važan podatak o uzajamnom povjerenju u poslovanju trgovaca. Ako uzmemo u obzir da su velike svote novca bile posuđivane onda je sigurno postojao i mehanizam za zaštitu novca ukoliko se ne ispoštuju rokovi pozajmnice. Boris Nilević u svom tekstu o bosanskom dinaru navodi: ”Srodnost bosanskog i dubrovačkog novca nema samo tehnički i stilistički karakter, nego se bosanski i dubrovački dinari i težinom, pa prema tome i novčanom vrijednošću potpuno podudaraju. To kazuje nalaz iz sela Vranjske u bilećkom kraju, iskopan 1901. godine. To je hrpa srebrnog novca od 203 komada: 19 komada su novci bana Tvrtka, a ostali jesu dubrovački dinari iz istog vremena.” U XV vijeku Dubrovčani su jedno vrijeme uspjeli da nametnu svoj novac kao jedino sredstvo plaćanja u Bosni zahvaljujući nesređenom stanju nakon smrti Tvrtka I i čestim smjenama bosanskih vladara. Posebnom poveljom od 25. novembra 1461. godine, kralj Stefan Tomašević zvanično odobrava kolanje dubrovačkog novca.

            Mostarski trgovci radi povoljnijih uslova trgovanja odlaze u druga mjesta i u njima se nastanjuju, ali uvijek ostaju u vezi sa Mostarom, kao što su članovi iz poznatih starih pravoslavnih porodica, Škuljevića, Aničića i Opuhića koji su imali lanac svojih trgovina u Trstu i Ankoni.

            Obzirom na intenzivan razvoj trgovine te dobre i vješte trgovce i zanatlije, Mostar postaje privlačan za strance (Armene, Grke, Jevreje…), koji se u njemu nastanjuju, a Dubrovčani su početkom XVI vijeka oformili u njemu manju trgovačku četvrt.

            Mnogi putopisci putujući kroz Bosnu i Hercegovinu usput se zadržavaju pored drugih mjesta i u Mostaru oslikavajući ga na različite načine. Nikola Bjanković putujući kroz Bosnu i Hercegovinu navodi da je 1703. godine u Mostaru živilo i radilo 36.000 duša. Dubrovački nadbiskup Konventali pisao je 15. jula 1717. godine u Rim o pohodu mletačkog vojskovođe Moceniga na Mostar i označava grad kao veće trgovačko mjesto. U jednoj povelji Alfonsa Aragonskog upućenoj hercegu Stjepanu, pominje se Mostar kao trgovište oko mosta.

            Pored već spomenutih, prvi Mostarci koji su se poslovno povezivali sa Dubrovnikom da bi stekli manje robne kredite bili su hrišćani - pravoslavci: Vuk Radovanović, Vukić Vukotić i Marko Radibratović. Pravoslavci su i Dimitrije Vukčić (1501. godine), koji se oženio sa Ružom i dobio u miraz 80 perpera, Nikola Vukašinović (1505. godine) te prvi korisnik robnih kredita Vlahuša Milivojević (15.12.1541. godine).

            Radi zanimljivosti spomenućemo još nekoliko podataka o mostarskim trgovcima – pravoslavcima, koji su se nastanjivali po drugim mjestima. Risto Lučić, nastanio se 1788. godine u Senju, dok Dositej Obradović pored Sarajlija trgovaca u Zadru spominje Lazara Slavujevića Mostaranina.

            Petar Kovačević Mostarac, rođen 19. avgusta 1793. godine od oca Mihaila po zanimanju zlatara i majke Rose, jedno vrijeme boravi u Dubrovniku i Sarajevu a potom odlazi u Šibenik radi boljih uslova rada a i zbog kuge koja je u to vrijeme harala ovim krajevima. Petar Kovačević svojim poštenjem stekao je veliki ugled u Šibeniku. Učestvovao je u donošenju odluka pri šibenskoj opštini. Svojim zavještanjem iz 1861. godine, obdario je mnoge crkve, škole i siromahe. Nakon njegove smrti (1861. godine) iz ostavštine od 10.000 forinta, izgrađena je i svečano otvorena (1870. godine), srpska djevojačka škola u Šibeniku, posvećena velikanu srpskog prosvjetiteljstva Svetom Savi. Radomir Stanić prilikom registrovanja natpisa pravoslavnog groblja na Bjelušinama, navodi grob Br. 280. – Monaha Kovačević Mojsia (umro 20. avgusta Miholjskog ljeta 1818.). Kovačević Petar i Risto uzimali su novac u zajam od česmenskog vakufa (1809. -1864. godine).

            Da bi građani učestvovali u životu i radu Dubrovačke Republike bilo je potrebno steći njeno državljanstvo (privilegij), pa su neki trgovci pravoslavci prelazili na katoličanstvo. Devedesetih godina XVII vijeka (9.11.1694. godine) na katoličku vjeru prešao je Ivan Miletić, došavši sa bratom u Dubrovnik iz Mostara, kada je imao jedanaest godina. Dubrovčani su u jednom izvještaju Francuzima posebno naglasili kako bi doseljeni pravoslavci svojom brojnošću, bogatstvom i podrškom iz zaleđa ugrozili katolike i zavladali u Republici, obzirom da su već nekoliko puta to i pokušali.

            ”Dubrovačka Republika kao katolička država stremila je da svi njeni državljani ispovijedaju katoličku vjeru radi očuvanja homogenosti. Tolerisali su jedino jevrejsku zajednicu obzirom da ova, kao manjinska skupina, nije ugrožavala Dubrovčane. Javno ispovijedanje pravoslavne vjere bilo je zabranjeno, upravo radi blizine Istočne Hercegovine.”

            Prije izgradnje pravoslavne crkve u Dubrovniku, pravoslavci su se organizovali u sklopu crkvene opštine. Osnovali su je 1790. godine na temelju dubrovačkog zakona o bratstvima te uz dozvolu dubrovačke vlade na Posatu izvan zidina Grada, smjestili je u opštinskoj kući. Tu su imali ispovijedanje svoje vjere ali ne javno. Pravoslavna crkva u Dubrovniku izgrađena je 1877. godine od bijelog korčulanskog kamena sa dva zvonika. Gradio je Splićanin Andrija Perišić po nacrtu Emila Vecchiettija.

            Pravoslavci se kao izvoznici iz Mostara javljaju 1636. godine, a trgovali su volujskim kožama, kordovanom i žutim voskom dok su uvozili petrolej, svilu, pamuk i druge artikle za svoje potrebe. Da bi se trgovalo trebalo se i proizvoditi u čemu su se istakle mnoge zanatsko-proizvodne radionice. U sidžilu mostarskog kadije pominju se slijedeće zanatlije: berberi i ranari, obućari i čizmedžije, ćurčije, dunđeri, zidari, klesari, stolari, sabljari, kovači časovničari. Kao kuriozitet navodimo da je prvi časovnik prodat 1633. godine za 6.384 akče, što je tada bila cijena jedne kuće sa baštom.

            Od zanatlija najmnogobrojniji su bili tabaci koji se i sami pojavljuju kao izvoznici koža. Zanati kojim su se bavili pravoslavci u Mostaru imali su svoj pir ili slavu, uzimajući kao zaštitnika ili pokrovitelja svog zanata nekog od svetitelja.

            Terzije
            (Krojači) imali su pir na veliku Gospoinu (28. avgusta) jer je na taj dan Bogorodica šila pokrov kojim je omotano tijelo Hristosa, kada su ga u grob položili.

            Kundurdžije
            Slavile su sv. Špiridona (25. decembra) obzirom da je to prvi svetac koji je obukao kundure i čizme.

            Čebedžije
            (Kotzenmacher) i mutapčije, slavile su sv. Savu (27. januara). Čebedžijski zanat bio je razvijen u Mostaru tek u XVIII vijeku i izvozili su svoje proizvode u Bukurešt i te zanatlije su bile većinom pravoslavci.

            Ekmečije
            (Pekari) pirovali su na sv. Todora – Todorovu subotu (23. februara), koji im je pomogao da izbjegnu zamku cara otpadnika koji je mrzio hristjane, te na časne im slave naređivao da kuhaju hljeb sa mlijekom, u namjeri da ih pomrsi. Dva spomenika na Pašinovačkom groblju su sa naznakom ekmedžijskog zanata i to prvi iz 1783. godine, posvećen Đuri a drugi Toši u 1823. godini. Pekarski zanat u Mostaru bio je najstariji i u rukama muslimana od XVI do XIX vijeka, kada je prešao u ruke pravoslavnih građana.

            Dunđeri
            (Zidari) – slavili su apostola sv. Tomu (19. oktobra), kao prvog majstora koji se posvetio. U izgradnji Kreševskog samostana 1767. godine učestvovalo je 18 zidara iz Mostara između ostalih protomajstor Mihajlo Bovanić, koji je sahranjen na Pašinovačkom groblju. Godine 1875., imali su svoj esnaf sa 70 zidarskih majstora i oko 200 šegrta.

            Kujundžije i sahadžije

            Ove zanatlije slavile su Cara Konstantina (3. juna). Car je prvi pronašao krst na kome je razapet Hristos, a kujundžije ga u zlato okovali. Na Pašinovačkom groblju Radomir je registrovao spomenik posvećen Milošu kujundžiji koji je umro 1691. godine, te navodi da je to vjerovatno onaj isti Miloš koji se spominje u jednom sidžilu iz 1685. godine.

            Mostarske kujundžije bavile su se izradom raznih proizvoda (pafte, kukače, puce za manžete, špiode za kravate, cigarluke, duhanske kutije, toke, kandila i drugo). Sredinom XVI vijeka mostarski nakit prodavao se po drugim mjestima i zemljama. Zlatarski zanat mladići su izučavali u Dubrovniku.

            Krajem XIX pa do sredine XX vijeka, posljednje kujundžije su: Mihail Miho Dugonja i njegovi sinovi, Atanasije Ato Kujić i sinovi, Uroš J. Kuić, Danilo Peš, Mate Smoljan i sinovi, Ilija Buha, Stojan Kačić i drugi.

            Kovači i kalajdžije

            Slavili su sv. Trojicu – Trojičin dan (26. maja).

            Na Pašinovačkom groblju nalazi se grob, datiran 1768. godine, Petra bravadžije koji je bio nešto imućniji od ostalih.